Varia sudeckie. Czyli różne różności wcześniej nie poruszane.
1. Krzyże pokutne. Świadectwo obowiązującego kiedyś w Europie zachodniej systemu kompozycyjnego, karzącego zbrodniarzy w sposób mniej represyjny, a bardziej życiowy. Zbudowane z kamienia często zawierały wyryte narzędzia zbrodni lub motywy związane z profesją ofiary. Zabójcy wykuwali je i stawiali na miejscu popełnionej zbrodni. W ramach zawieranej z rodziną ofiary ugody byli ponadto zobowiązani do świadczeń pieniężnych na rzecz tej rodziny, zwłaszcza wdowy i dzieci zabitego. W obrębie Sudetów oraz poza nimi na Dolnym Śląski znajduje się ok. 400 krzyży, to jest dwie trzecie ogólnej ilości tych pomników średniowiecznego prawa zachowanych na obecnym terytorium Polski.
Krzyż pokutny przy kościele w Kamionkach (Góry Sowie) z wyrytym nożem
2. Linie kolejowe. Teren Dolnego Śląska, w tym Sudetów był jedną z najbardziej "zkoleizowanych" części Niemiec, a po 1945 - także Polski. Po II wojnie światowej, zwłaszcza po roku 1989 doszło do zamknięcia wielu odcinków linii kolejowych, w tym tak malowniczych jak do Radkowa, do Jedliny Zdroju przez Zagórze Śląskie, do Karpacza i Kowar, do Złotego Stoku, do Srebrnej Góry czy do Stronia Śląskiego. Pozostało kilka naprawdę urokliwych takie jak Kłodzko-Wałbrzych Główny południowymi podnóżami Gór Sowich, Jelenia Góra - Lwówek Śląski doliną Bobru czy Kłodzko - Kudowa-Zdrój przez skraj Gór Stołowych i Bystrzyckich, a także niedawno reaktywowana linia Szklarska Poręba - Harrachov (tzw. Kolej Izerska). Prędkość pociągów na tych odcinkach do największych nie należy, jednak gdzie indziej leży ich walor.
Wiadukt w Wałbrzychu-Podgórzu (Góry Wałbrzyskie) na linii kolejowej do Kłodzka
3. Zamki piastowskie. W cyklu zmieścił się (moim skromnym zdaniem najładniejszy) Bolków, choć, zwłaszcza za przyczyną świdnicko-jaworskich Bolków, ich ślady są rozłożone na całej południowej, górskiej granicy dawnego księstwa. Od Czochy przez Chojnik, Lenno i Grodziec oraz wieże rycerskie w Siedlęcinie i Sędziszowej a także Bolczów, Bolków, Świny i Książ po Radosno, Rogowiec i Grodno. A są jeszcze mniej znane i bardziej zniszczone - Niesytno, Lipa, Nowy Dwór, Ślęża, wreszcie zagadkowy Pański Dom przy Śląskiej Drodze nad Karpaczem. Większość ma barwną przeszłość z cieniami husyckich wojen i groźnych rycerzy rabusiów, która zakończyła się wraz z rozwojem broni palnej.
Jesienny zamek Chojnik (Pogórze Karkonoskie)
4. Kamienie. Wiem, że było i o osadowych piaskowcach Gór Stołowych - kiedyś na dnie pramorza, i o granitach karkonoskich rzeźbionych przez wiatr, wodę i lodowiec. Było też co-nieco o dolomitach i marmurach Masywu Śnieżnika. Jednak Sudety to prawdziwe góry skaliste. Od powulkanicznych bazaltów i porfirów Pogórza Kaczawskiego i Izerskiego przez granity i hornfelsy pasm otaczających Kotlinę Jeleniogórską po zielonkawe ślężańskie gabro, serpentynity Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, w końcu gnejsy i granitognejsy Sudetów Wschodnich. Raj dla geologów i poszukiwaczy kamieni szlachetnych oraz półszlachetnych. Znajdziemy tu kaczawskie i izerskie agaty, podsudeckie chryzoprazy, granaty Karkonoszy i Gór Izerskich, kwarc w różnych efektownych formach, a nawet opale czy turmaliny.
Chybotek w Szklarskiej Porębie (Góry Izerskie) - punkt orientacyjny średniowiecznych poszukiwaczy kamieni
5. Śląski barok. Cebulki kościołów, rozsypujące się dwory, kolumny wotywne. Także Nepomuki, strzegące większości starych przepraw rzecznych przed nieprzewidzianymi kaprysami żywiołu, pojawiające się jednak również w centrach miast. Na Dolnym Śląsku jest ich ponad 300, a poczciwy św. Jan Nepomucen wrzucony przed laty do Wełtawy przez złego Luksemburga nie spodziewał się chyba takiej popularności. Oraz, last but not least, barokowe opactwa cysterskie w Krzeszowie i Henrykowie.
Kościół przy zespole klasztornym cystersów w Henrykowie (Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie)
